İran'da yas var! 5 soruda İbrahim Reisi sonrası ülkeyi bekleyen süreç

Dünya İran'daki helikopter kazasını konuşuyor.

19 Mayıs'ta Azerbaycan'daki programdan dönen Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi'nin helikopteri, dağlık bir alana düştü.

Kazada, Reisi ile Dışişleri Bakanı Abdullahiyan, Tebriz Valisi Malik Rahmeti ve İran lideri Hamaney'in Tebriz Temsilcisi Muhammed Ali Haşim'nin aralarında bulunduğu 9 kişi hayatını kaybetti.

Ülkede 5 gün milli yas ilan edilirken cenaze törenleri ve yas devam ediyor.

Bu kapsamda Reisi sonrası İran da merak konusu.

Dünya kamuoyunun yakından takip ettiği ülkede Reisi sonrası neler yaşanacağı 5 soruda derlendi.

Ölümlerin sebebi ne? Suikast mi kaza mı?

İran Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi’nin içinde bulunduğu helikopterin düşmesi, bölgede gerilimin bir hayli yüksek olduğu bir döneme denk geldi. Öyle ki, Gazze’de binlerce masum sivili katleden İsrail, İran’ın Şam’daki bir diplomatik binasını hedef almış, Tahran da İran’a cevap vermişti.

Her ne kadar iki ülke arasındaki gerilimin düzeyi ve verilen cevaplar tartışılsa da, daha önce İran içerisinde gerçekleştirdiği suikastlar akıllara İsrail’i getirdi.

TRT'nin haberine göre; Milli İstihbarat Akademisi Öğretim Üyesi ve İran Uzmanı Dr. Hakkı Uygur’a göre bu olay eğer İsrail bağlantılı bir sabotaj ise inkarı çok kolay. Yalnızca iki taraf bu olayın arka planından haberdar olacak ve belki de artan gerilim bir süreliğine düşürülebilecek.

İran'da prosedür nasıl işleyecek?

Bir cumhurbaşkanının görevde ölmesi durumunda, İran İslam Cumhuriyeti anayasasının 131. maddesine göre İran'daki tüm devlet meselelerinde son söz sahibi olan dini liderin onayıyla, Cumhurbaşkanı birinci yardımcısı görevi devralıyor.

Zira İran'ın dini lideri Hamaney, bu yöndeki kararını duyurdu.

Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi'nin helikopter kazasında hayatını kaybetmesinin ardından anayasanın ilgili maddesine göre Cumhurbaşkanlığı görevlerini, seçime kadar Birinci Yardımcısı Muhammed Muhbir yürütecek.

Cumhurbaşkanı birinci yardımcısı, meclis başkanı ve yargı başkanından oluşan konseyin en fazla 50 gün içinde ülkeyi yeni cumhurbaşkanı seçimine götürmesi gerekiyor.

Reisi 2021'de cumhurbaşkanı seçilmişti ve olağan takvime göre 2025'te Cumhurbaşkanlığı seçimi yapılması gerekiyordu.

Reisi’nin yerine geçici Cumhurbaşkanı olarak atanan Birinci Başkan Yardımcısı Muhammed Muhbir, Cumhurbaşkanlığı Seçimi tarihini 28 Haziran olarak açıkladı.

Dini Lider ile Cumhurbaşkanı arasındaki fark nedir?

Şii İslam teolojisinde Velayet-i Fakih olarak da bilinen Dini Lider, İran'daki nihai karar merciidir. Devletle ilgili tüm önemli kararların alınmasından sorumludur.

1979 yılında gerçekleşen İslam Devrimi sonrasında oluşturulan bir pozisyon olan Dini Lider aynı zamanda devletin başı ve başkomutandır.

İran'da cumhurbaşkanı, ülkenin yürütme organının başıdır ve her dört yılda bir, yakından incelenen bir seçim süreciyle seçilir.

Cumhurbaşkanı kişisel gücü ve Velayet-i Fakih ile ilişkilerine bağlı olarak devlet politikası ve ekonomi üzerinde nüfuz sahibi olabilir.

Reisi, Ali Hamaney’den sonraki Dini Lider tartışmalarının neresindeydi?

Reisi'nin ölümünün gündeme getirdiği en büyük sorulardan biri, onun yokluğunun, Dini Lider olarak Hamaney'in yerini kimin alacağı konusunda yapılacak mücadelenin nasıl seyredeceği hakkındaydı.

Hamaney'in yaşı ilerledikçe bu konu akademisyenleri, yetkilileri ve analistleri meşgul eden bir konu haline geldi.

Öyle ki, İran’daki siyasi yapı nedeniyle Dini Lider Hamaney’in yerine kimin geçeceği tartışması açıktan yapılamıyor. Ancak siyaset kurumuna yakın analistler, yetkililer ve akademisyenler bir süredir hem Reisi hem de Hamaney'in oğlu Mücteba Hamaney'i en iyi adaylar olarak görüyorlardı.

Analistler, Reisi'nin ölümünün dini liderliğe giden yolda Mücteba Hamaney’in yolunu daha açık hale getirdiğini değerlendiriyor.

Hakkı Uygun da bu görüşe katılıyor ve şöyle diyor:

İbrahim Reisi'nin tamamen sahneden çıkmasıyla devrim lideri Ali Hamaney'in oğlu Mücteba Hameney'in babasının yerine geçme şansı oldukça yükseldi. Bu doğrultuda kendisinin önemli bir müttefiki olan mevcut Meclis Başkanı Muhammed Bakır Galibaf'ın 50 gün içinde yapılacak seçimde Cumhurbaşkanı olma şansı artmış oldu. Yönetimin tek tipleşmesiyle Hamaney sonrası geçiş senaryoları daha bir suhulet içinde gerçekleşmiş olur.

Ancak uzmanlar Mücteba Hamaney'in önündeki yolun dikensiz olmadığı konusunda hem fikir. Zira, Şah döneminden kalan miras, yani yönetimin babadan oğula geçmesi, hala büyük bir endişe kaynağı. 1979 İslam Devrimi'nin liderleri, devirdikleri monarşiye benzeyen her türlü sisteme şiddetle karşıydı.

Reisi'nin ölümü İran’ın bölge politikalarında değişime neden olur mu?

İran'da dış politika ve nükleer program da dahil olmak üzere tüm devlet meselelerinde son sözü söyleyen kişi, cumhurbaşkanı değil, dini liderdir. Reisi'nin ardından İran İslam Cumhuriyeti'nin genel politikalarında önemli değişiklikler beklenmiyor.

Hakkı Uygur ise bu durumu iki şekilde değerlendiriyor. Buna göre, eğer bu olay bir kazaysa, İran'ın bilinen iç ve dış politikaları devam eder ki zaten İran'da temel siyasetlerin belirlenmesi anayasa tarafından Cumhurbaşkanının değil, Devrim Liderinin uhdesine verilmiştir.

Uygur’un ikinci değerlendirmesi ise helikopter kazasının bir sabotajla düşürülmesi üzerine dayanıyor. Uygur, bunu şöyle açıklıyor:

Eğer ortada bir sabotaj varsa bile bu durum büyük ihtimalle açıklanmayacağından yine bölgesel gelişmeleri çok fazla etkilemeyebilir. Ancak 7 Ekim sonrası zaten son derece gergin ve kırılgan olan bölgesel dengeler içinde İran da İsrail'e ağırlaştırılmış bir cevap vermeye kalkarsa ülke içinde ya da üçüncü bir ülkede İsrail hedeflerine karşı çok farklı bir eylem görebiliriz.

Ancak burada da temel husus bu eylemin de inkar edilebilir mahiyette olması gerektiğidir. Yine de en azından şu an için sabotaj ihtimaline dair henüz herhangi bir belirti veya işaret olmadığının altının çizilmesi gerekiyor.