Yapay tepeler olan tümülüsler, Orta Asya'da höyük veya kurgan olarak da anılır. Ancak tümülüsler, benzerliklerine rağmen höyüklerden farklıdır.
Tümülüs yapma geleneğine sahip ulusların sayısı fazla değildir. Bunlara genellikle Anadolu'da, Trakya'da, Orta Asya'da, Rusya'da ve Meksika'da rastlanır.
Tümülüsler, genelde kral ve kral ailesi ve nadiren soylular için önce zemin üzerine mezar odası inşa edilerek sonra üstüne toprak veya taşlar yığılarak oluşturulan yapay tepeli anıt mezarlardır.
Genel olarak mezarın üzerine yapılan her türlü yükselti tümülüs olarak adlandırılsa da tümülüslerin iç ve dış mimarisi coğrafi şartlar ve zamanın estetik algısına göre değişiklik arz etmektedir. Öte yandan tümülüsün boyu ve mimari özellikleri, ölen kişinin zenginliği ve değerine göre de değişiklik göstermektedir.
Mezarın yerini bir tepe ile belirleme geleneğinin bilinen ilk örnekleri Avrasya steplerinde, MÖ 4. bin yılın başlarına aittir. Bu geleneğin, Trakya'ya ilk olarak steplerden gelen etki ile MÖ 3. binyıl içinde girdiği bilinmektedir. Trakya'nın Tunç çağ mezar tepeleri, daha sonraki dönemlerin tümülüslerine göre daha basık ve yayvan, çoğu kez de 2-3 m yüksekliğindeki tepeciklerdir.
Tepelerin dolgularını toprak yerine taş oluşturduğundan, bunlar "Taşlıtepe" olarak tanımlanmaktadır. Bu tür mezar tepelerinde ölü, tepenin altındaki bir çukura, ve çoğu kez uzunlamasına yatırılarak gömülmüştür.
Tek olarak da bulunabilen taşlıtepeler, bazen tümülüs mezarlığı gibi sayıları 30'u bulan topluluklar da oluşturabilmektedir. İlk Demir Çağ'dan itibaren mezar tepeleri, daha sivri ve konik bir biçim almış ve dolgularında taş ile birlikte killi toprak da kullanılmıştır.
Demir Çağı'nın ilk kısmına ait olduğu belirtilen mezar tepelerinde, ayrı bir mezar odası yoktur. Ölü toprağa açılmış ve ahşap ile kaplanmış bir odanın içine yatırılmıştır.
Orta Demir Çağı'ndan itibaren mezar odası ya da taş lahidi olarak gerçek tümülüsler görülmeye başlanmıştır. Bu tür tümülüsler için genellikle uzaktan görülebilen sırt ve yamaçlar tercih edilmiştir.
Bintepe'deki Alyattes'in tümülüsü ile Nemrut Dağı'ndaki tümülüs, Anadolu'nun bilinen en büyük tümülüsleri arasında yer almaktadır. Frigyalılara ait tümülüsler de bulunmakla birlikte aynı bölgede 100 Lidya tümülüsüne rastlanması nedeniyle tümülüs yapımının daha çok Lidyalılar'da önem kazandığı düşünülmektedir.
Anadolu'nun en büyük tümülüsü olan Alyattes'inkinde 16 tonluk taş bloklar kullanılmıştır. Ayrıca Şamanist Türk ve Moğol boylarında, Dünya Dağı'nı temsilen ''oba'' adı verilen taş yığınlarından kurgan (yapay tepe) oluşturma geleneği çok yaygındır.
