İlkokuldan itibaren isimlerini ezberlediğimiz, uzay çalışmaları nedeniyle de sık sık haberlere, belgesellere konu olan gezegenlerin adları nereden geliyor, bu isimleri kimler belirlemiş?
Antik çağ esintili bu adlandırmalara biraz yakından bakalım.
İNSANLIK, YILDIZLARA TAPMAYA BAŞLAYINCA…
Hz. Adem’den itibaren, insanlığın inancı Tevhid ekseninde ilerlemişti. Ne var ki, zamanla bu inanç kaybolmuş, yerine, insanların muhayyilesinden uydurduğu “tanrılar” ortaya çıkmıştı. Zaten Hak Dinlerin belirli aralıklarla yenilenmesi de toplumların böylesi putperest eğilimlerinin artması sonucu oluyordu. Bozulan inançlarla birlikte, insanlar sık sık gökyüzü cisimlerini “tanrı” belliyordu.
Gökyüzündeki enginlik, bilinmezlik insanları korkutuyor, sonuçta korkulana tapınılmaya başlanıyordu. Onlara “tanrı isimleri” vererek teşekkür ettiklerinive gazaplarından emin olduklarını düşünüyorlardı. Hz. İbrahim devrinde “ashâb-ı heyâkili'n-nücûm” (yıldızlara tapanlar) denilen topluluklar tam da bu eğilimdeydier.
Hz. İbrahim’in bu sapmaya itirazı, Kur'an-ı Kerim’de, En’am Suresi 74’ten 82’nciye kadar olan ayetlerde genişçe anlatılır.
ANTİK YUNAN TANRILARI ROMA’YA DEVREDİLDİ
Antik çağlarda sıklıkla görülen bu durum, Yunan ve Roma’da da cariydi. İngilizcede gezegen anlamına gelen planet kelimesi Yunanca’daki - gezgin kişi anlamında - “planet”den geliyordu. Çünkü eski çağ astronomlarının kayıtlarına göre, belirli ışıklar gökyüzünde diğer yıldızlarla ilişkili bir şekilde yer değiştiriyordu.
Çıplak gözle görülebilen beş gezegen vardı; Merkür, Venüs, Mars, Jüpiter ve Satürn. Bazen Güneş ve Ay da bunlara ekleniyordu. Yunanlar bu gök cisimlerine “tanrılarının” isimlerini vermişti: Hermes (Merkür), Afrodit (Venüs), Ares (Mars), Zeus (Jüpiter) ve Kronos (Satürn)
Bir medeniyet kaybolup yerine yenisi geldiğinde, sık sık “tanrı alışverişi” de görülebiliyordu. Antik Mısır’dan Antik Yunan’a, Antik Yunan’dan da Antik Roma’ya pek çok “tanrı” geçişi olmuştu. Romalılar, inançlarının yansımalarını gökyüzündeki gezegenlere atfetmişlerdi.
Selanik’in 80 kilometre uzağındaki Olimpos Dağı, hem Yunan hem de Roma için “tanrıların evi”ydi. Romalılar da burada “oturan” 12 tanrının adını gezegenlere vermeye başlamışlardı.
“HIRSIZLIK TANRISI”NDAN “AT TANRISI”NA KADAR PEK ÇOK İSİM GEZEGEN ADI OLDU
Güneş’e en yakın gezegen olan Merkür, bu özelliğinden dolayı en kısa dönüşe sahip bir gezegen. Dolayısıyla da diğerlerinden daha hızlı hareket ediyor görünüyor. İşte Romalılar, bu özelliğini dikkate alarak ona “ticaret, seyahat, hırsızlık ve mesaj taşıma tanrısı Merkür”ün adını vermişlerdi.
Venüs, gece gökyüzünde en parlak şekilde parlayan bir gezegen. Romalılar bu nedenle ona “aşk ve güzellik tanrıçası” adını uygun görmüşlerdi.
Romalılar, “savaş tanrısı” Mars’ı kızıl renkli hayal ediyorlardı. Bu hayalden hareketle “Kızıl Gezegen” de denilen Mars’ın adı ortaya çıkmıştı. Asteroit kuşağının diğer tarafında Jüpiter ise Güneş sistemindeki en büyük gezegen.
Romalılar işte bu sebeple ona “Tanrıların Kralı” Jüpiter ismini takmışlardı. Daha sonra da Jüpiter’e bir “baba” arayışına giren Romalılar, “Halkalı Gezegen”e ise Satürn adını koymuşlardı.
KRAL, “GEZEGENE BENİM ADIMI KOYUN” DEDİ AMA TUTMADI
Gezegenlerle ilgili nispeten yakın zamanlardaki bir isimlendirme ise 1780’lerde görülecekti. Gök bilimci William Herschel, “7. Gezegen”i keşfetmişti. Dönemin İngiltere Kralı III. George, uzay çalışmalarına destek olduğu iddiasıyla yeni bulunan gezegenin “Gerogium Sidus” (George’un Yıldızı) olarak adlandırılmasını istemişse de bu isim kalıcı olmamıştı.
Dönemin bilim adamları; bu yeni gezegen isimlendirmesinde, gene antik çağ pagan inanışlarına yönelip, “Zeus’un büyükbabası, kozmik güç sahibi, gökyüzünün tanrısı Uranus”ün adını uygun bulmuşlardı.
Benzer durum Neptün içi de yaşanmıştı. Alman Johann Galle, “8. Gezegen”i ilk kez konumlandıran kişiydi. Galle, gezegene Fransız gökbilimci Urbain Le Verrier’in adını vermek istediyse devrinin anaakım bilim çevreleri bu gezegene “Roma deniz ve at tanrısı” Neptün adını uygun bulmuştu.
Antik çağdan isim takıntısı 1900’lerde bile bırakılmamıştı. “Roma yer altı tanrısı Plüton”, “Cüce Gezegen” de denilen Plüton’a ad olmuştu.
“TANRI ADLARI”YLA NEREYE KADAR?
Uzay çalışmaları hız kesmeden devam ediyor. Bilim dünyası sık sık uzayda yeni keşiflerde bulunuyor. Tabii bu yoğun tempoda tespit edilen her yeni cisme, duruma hurafelerden isim üretmenin de bir zorluğu var. Her ne kadar antik çağlarda elini sallasan “tanrı”ya değse de bunların da bir sınırı var elbette.
İşte bundan dolayı uzaydaki cisimleri isimlendirmeye kafa yoranlar, uzun senelerdir artık isimlendirme yerine numaralandırma yöntemini benimsediler.
Merkezi Fransa’da bulunan – gene de hemen bütün isimleri İngilizceden bulmakta - çok uluslu bir dünya örgütü olan “Uluslararası Astronomi Birliği” (IAU) 1919'dan beri uzay isimlendirmelerini gerçekleştiriyor. Uzay bilim çevreleri,- Aslında tuhaf, nasıl emin olunabilir ki?
- Güneş sistemindeki neredeyse tüm gezegenleri bulduklarına inanıyorlar. O nedenle de IAU, uzun bir süredir yeni bulunan uydular, yüzey özellikleri, asteroitler ve kuyruklu yıldızları adlandırmaya odaklanmış durumda. IAU, Mars’ın uydusuna “Yunan terör tanrısı”Deimos’un adını uygun buldu.
Zaman zaman William Shakespeare veya Alexander Pope gibi edebiyatçıların eserlerindeki kahramanlar ile Johann Sebastian Bach, John Lennon ve Walt - Roy Disney’in adları da uzay cisimlerine verilebiliyor. Eski Yunan alfabesinden harfler seçmek de bir başka yöntem.
Kainatta kimi tahminlere göre 2 trilyon galaksi (yıldız değil) daha olduğu tahmin edildiği düşünülünce isimlendirme işinin daha çok su kaldıracağı aşikar.
Bu arada, kim satmaya çalışırsa çalışsın, “bir yıldızın adını satın alma” tam bir dolandırıcılık. Bazı şirketler uzayda yer adı satıyor, kimileri de “uzayda adımla yer alıyorum” diye buna büyük paralar ödüyor ama satın alınan, üzerinde süslü yazılar olan bir karttan başka bir şey değil. Bu isim, safdilin parasını alan şirket dışında kimse tarafından tanınmamakta.
BİR TEK DÜNYA VE AY “ANTİK TANRI” İŞİNE BULAŞMAMIŞ
İlginçtir, İlahi Mesaj’ın muhatabı insanın evi, yaşadığımız gezegen ise herhangi bir putperest inançtan kaynaklanmayan bir ad taşıyor. Yerküre, tarihi net olarak bilinmeyen bir zamandan beri, değişik toplumların dillerinde “zemin” anlamına gelen “Dünya” olarak adlandırılmış.Bu adın eski Germen ve eski İngilizcede ilk kez görüldüğü düşünülüyor.
Bir not daha, aynı “korunma” Dünya’nın uydusu “Ay” için de geçerli. Eski İngilizcede “ölçme” anlamına gelen “mona”, zamanla “moon” olmuş.Nedeni de Ay’ın dönüşüne göre zaman ölçmenin yapılmasıymış. Eski Türkçede de gök cismi adı ve süre belirleme ölçütü olarak Ay kullanılmış.
- Gezegenlerin isimlerini kim verdi? Star Child, Ulusal Havacılık ve Uzay Dairesi, Goddard Uzay Uçuş Merkezi
- Rachel Feltman, Sarah Kaplan, Gezegen İsimleri, Washington Post, 17 Ekim 2016
- Cool Cosmos, California Teknoloji Enstitüsü
- Wonderopolis, Gezegenler İsimlerini Nasıl Aldılar?
- Dr. Pelin Kocapınar, Eski Kültürlerde Ay’la İlgili Bazı Kavramların Kıpçak Sözlülerine Yansıması, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 30, Sayı: 2, Temmuz 2020
Daha Fazla Yorum Yükle
0 Yorum Yapılmış